Een komma maakt alle verschil

Ik schreef al eerder over komma’s die wat mij betreft hun staartje mochten verliezen, onder het motto: maak er een punt van. Niet alle komma’s hoeven weg hoor, er zijn er ook die mogen blijven. Carola en ik steggelen graag en vasthoudend over wel of geen kommaatje. Als er niks te discuzeuren valt over taalkwesties, waar blijft dan de lol van het samenwerken? De komma is een betwistbaar leesteken en dat moet zo blijven.

Toch zijn er ook onbetwistbare regels over de komma. Bijvoorbeeld dat er door wel of geen komma verschil in betekenis ontstaat. Dat verschijnsel doet zich voor in een bijzin die begint met die of dat. Hoe komt dat dan?

Wel of geen komma?

Een bijzin die met die of dat begint, vertelt iets over het stukje zin dat daar vlak voor staat.

• Het leesclubboek dat we deze maand met z’n allen hebben gelezen, bleek een enorme draak.
• De buurman die daar in de verte aankomt, heeft drie honden.

De informatie in de bijzin maakt het voorafgaande preciezer. Het gaat niet over het leesclubboek van vorige maand, niet over de buurman die vlakbij staat. De bijzin hoort er onlosmakelijk bij. Daarom staat er geen komma.

Nu hetzelfde, maar mét komma:

• Het leesclubboek, dat we deze maand met z’n allen hebben gelezen, bleek een enorme draak.
• De buurman, die daar in de verte aankomt, heeft drie honden.

Mét komma wordt alles een klein beetje anders. Net als in het eerste geval staat in de bijzin extra informatie, maar die zou je ook kunnen weglaten. Door de extra komma krijgt de zin een andere betekenis. In de eerste zin bijvoorbeeld komt de nadruk ineens op ‘met z’n allen’ te liggen. Het lijkt alsof in de voorgaande maanden niet alle leesclubleden het boek hebben gelezen. In de tweede zin is de bijzin een soort ‘terzijde’: by the way, hij komt er net aan, zeg!

Twijfel?

De eerste variant, zonder, komt veel meer voor dan de tweede. Twijfel je? Spreek je zin dan uit. Zet alleen een komma als je een duidelijke, natuurlijke pauze hoort voor die of dat.

Beperkend versus uitbreidend

Nog even een weetje voor wie als taalnerd uit de hoek wil komen: de bijzin zonder komma voor die of dat heet beperkende bijzin (want hij beperkt het stukje informatie dat eraan voorafgaat), die mét heet uitbreidende bijzin (want hij geeft extra informatie over wat eraan voorafgaat).